Το έπος και οι γρίφοι

Το έπος και οι γρίφοι | Οι «χαμένες» διαλέξεις του Μπόρχες στο Χάρβαρντ
Ηρακλής Μπογδάνος (This craft of verse, Jorge Luis Borges), www.tovima.gr

Στα τέλη του 1967 ο Χόρχε Λουίς Μπόρχες καλείται στο Χάρβαρντ για να δώσει τη σειρά των Norton Lectures. Βρισκόμαστε στην εποχή που η όρασή του τον έχει εγκαταλείψει σχεδόν ολοκληρωτικά, βλέπει μόνο αποχρώσεις του κίτρινου ­ αυτές ακριβώς που ενέπνευσαν Το χρυσάφι των τίγρεων. Γνωστός μάστορας της αρχαΐζουσας αγγλικής, ο θρυλικός Αργεντινός μιλάει με σεμνή άνεση και χαρούμενο πάθος για την τέχνη της ποίησης, έννοιας που αντιλαμβάνεται κυρίως με την αρχαία ελληνική ετυμολογία της (ποιώ). Ξεδιπλώνει την παγκόσμια ιστορία του στίχου από τα μεγάλα ιδρυτικά έπη των λαών ως τον «μοντέρνο» διαχωρισμό ποίησης και μυθιστορηματικής πρόζας. Παρουσιάζει έτσι τους γρίφους της δημιουργίας και τα μυστήρια της κατασκευαστικής δεινότητας των μεγάλων προγόνων του, όχι για να προσφέρει ερμηνευτικές λύσεις αλλά για να μοιραστεί τη χαρά της αναζήτησης με το κοινό. Η ανακάλυψη των σκονισμένων ηχογραφήσεων 33 χρόνια μετά ­ μπορχεσιανής υφής συμβάν ­ μας αποκαλύπτει έναν μειλίχιο συγγραφέα στην ακμή της απολαυστικής ενασχόλησής του με την απέραντη βιβλιοθήκη του μυαλού του.

Ποίηση για τον Μπόρχες δεν είναι το έργο καθαυτό αλλά η εμπειρία της ανάγνωσης: «Η τέχνη λαμβάνει χώρα κάθε φορά που διαβάζουμε ένα ποίημα». Η γεύση του μήλου δεν εντοπίζεται ούτε στον ίδιο τον καρπό του δέντρου ούτε στο στόμα που το τρώει. Σχηματίζεται αποκλειστικά και μόνο τη στιγμή της συνεύρεσης των δύο. Η μαγική συνταγή για την ανάμειξη των υλικών και την παρασκευή της ποίησης λέγεται μεταφορά. Η εντυπωσιακή όμως ποικιλία των φιλολογικών αυτών αναλογιών προέρχεται ουσιαστικά από το πολυπλόκαμο δίκτυο παραλλαγών μιας και μόνο ντουζίνας βασικών μεταφορών. Το μυθικό ρεπερτόριο περιλαμβάνει κατά κύριο λόγο αρχετυπικές αναλογίες, όπως χρόνος-ποτάμι, λουλούδι-γυναίκα ή νύχτα-γυναίκα, ύπνος-θάνατος, αστέρια-μάτια. Σπάνια ανανεώνεται η λεκτική γκαρνταρόμπα με πραγματικά πρωτότυπες, απρόβλεπτες μεταφορές: ωκεανός-ο δρόμος των φαλαινών, πόλεμος-ο ιστός των ανδρών. Με το αφηγηματικό και στιχουργικό αυτό αλφάβητο συγκροτείται η ποιητική φόρμα. Το καθοριστικό της απόλυτης επιτυχίας της είναι η άψογη αρμονία μορφής και περιεχομένου, σε βαθμό εξαφάνισης της μεταξύ τους διάκρισης. Ο ιδανικός στίχος είναι σαν τη μουσική, όπου η μελωδία (φόρμα) είναι οντολογικά αδιαχώριστη από το νόημα (περιεχόμενο). Τραβώντας μάλιστα το επιχείρημα στα άκρα ο Μπόρχες διαβάζει στο ακροατήριο ισπανικούς αλλά και ακατάληπτους στίχους, βέβαιος ότι όλοι θα αισθανθούν τη μουσική των λέξεων, έστω και αν αγνοούν τη γλώσσα. Άλλωστε ­ μοιάζει να υποστηρίζει ­ τι άλλο είναι ο ποιητής παρά ταχυδακτυλουργός: παίρνει τις τριμμένες, καθημερινές λέξεις και τις μεταμορφώνει σε μαγικές, απαστράπτουσες, τέλειες συγχορδίες.